अरण्यमहर्षी हरपला... 

मराठी साहित्यविश्वाला एक अनोखी देणगी देणारा आणि जंगलाच्या हृदयातून शब्दांना जन्म देणारा ज्येष्ठ साहित्यिक मारुती चितमपल्ली यांचे नुकतेच निधन झाले. त्यांच्या निधनाने मराठी साहित्यात एक पोकळी निर्माण झाली आहे, जी भरून काढणे कठीण आहे. वन्यजीव, जंगले आणि निसर्गाशी असलेले मानवाचे नाते यावर त्यांनी आपल्या लेखणीने प्रकाश टाकला आणि साहित्याला एक नवे वळण दिले. त्यांचे शब्द इतके जिवंत होते की, वाचकांना जंगलात प्रत्यक्ष फिरत असल्याचा भास होई. त्यांच्या लेखनातून निसर्गाचे सौंदर्य, त्याचा गूढपणा आणि त्याची नाजूकता यांचे दर्शन घडले. अशा या अरण्यकवीच्या जीवनाचा आणि साहित्याचा आढावा घेणारा हा लेख आहे.

 जीवन आणि पार्श्वभूमी 
मारुती चितमपल्ली यांचा जन्म ५ नोव्हेंबर १९३२ रोजी सोलापूर जिल्ह्यातील एका आदिवासी समाजात झाला. साध्या परिस्थितीतून त्यांनी आपले जीवन सुरू केले, पण त्यांच्या कर्तृत्वाने त्यांना मराठी साहित्यात एका उंच शिखरावर पोहोचवले. विशेष म्हणजे, आदिवासी समाजात जन्माला येऊनही त्यांनी आयुष्यभर शाकाहारी राहण्याचा निर्णय घेतला. हा निर्णय त्यांच्या सर्व प्राणिमात्रांबद्दलच्या आदराचे आणि संवेदनशीलतेचे प्रतीक होता, जो त्यांच्या साहित्यातही प्रतिबिंबित झाला.

चितमपल्ली यांनी महाराष्ट्राच्या वन खात्यात ३६ वर्षे अधिकारी म्हणून सेवा केली. या काळात त्यांनी जंगलाच्या अंतरंगाला जवळून अनुभवले. वन अधिकारी म्हणून त्यांनी केवळ प्रशासकीय जबाबदाऱ्या पार पाडल्या नाहीत, तर जंगलातील प्रत्येक झाड, प्रत्येक प्राणी आणि त्यांचे जीवन यांचा सखोल अभ्यास केला. हा अनुभव त्यांच्या साहित्याचा पाया बनला. जंगलात घालवलेले क्षण त्यांच्यासाठी केवळ नोकरी नव्हते, तर एक प्रेरणास्रोत होते, ज्याने त्यांच्या लेखनाला एक अनोखी खोली दिली.

शिक्षणाच्या बाबतीतही चितमपल्ली यांचा दृष्टिकोन प्रेरणादायी होता. त्यांनी संस्कृत भाषेचा अभ्यास केला आणि त्यात प्रावीण्य मिळवले. संस्कृतसोबतच त्यांनी जर्मन आणि रशियन भाषाही शिकल्या. विशेष म्हणजे, वयाच्या ८४व्या वर्षी त्यांनी रामटेक येथील कालिदास संस्कृत विद्यापीठात प्राचीन भारतीय साहित्यातील पर्यावरण अभ्यासाचा प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम पूर्ण केला. हा प्रसंग त्यांच्या ज्ञानलालसेला आणि निसर्गाप्रती असलेल्या त्यांच्या बांधिलकीला अधोरेखित करतो.

 साहित्यिक योगदान 
मारुती चितमपल्ली यांचे साहित्य हे निसर्गाच्या आणि मानवी भावनांच्या संगमाचे सुंदर उदाहरण आहे. त्यांनी निबंध, कथा, आत्मचरित्र आणि शब्दकोश अशा विविध साहित्यप्रकारांत लेखन केले. पण वन्यजीव आणि जंगलांवरील त्यांचे लेखन त्यांना खऱ्या अर्थाने वेगळे ठरवते. त्यांच्या काही उल्लेखनीय पुस्तकांमध्ये खालील नावांचा समावेश होतो:

• पक्षी जाय दिगंतरा (१९८३)
• जंगलाचं देणं (१९८५)
• रणवटा (१९९१)
• शब्दांचं धन (१९९३)
• रातवा (१९९३)
• मृगपक्षीशास्त्र (१९९३)
• घरट्यापलीकडे (१९९५)
• पाखरमाया (२०००)
• निसर्गवाचन (२०००)
• सुवर्णगरुड (२०००)
• आपल्या भारतातील साप (२०००)
• आनंददायी बगळे (२००२)
• नीलवंती (२००२)
• पक्षीकोश (२००२)
• चैत्रपालवी (२००४)
• केशराचा पाऊस (२००५)
• चकवाचांदन: एक वनोपनिषद (२००५)
• चित्रग्रीव (२००६)
• जंगलाची दुनिया (२००६)
• नवेगांवबांधचे दिवस (२०१०)

ही पुस्तके म्हणजे जंगलाच्या आत्म्याचे प्रतिबिंब आहेत. त्यातून वाचकांना निसर्गाच्या सौंदर्याची आणि त्याच्या रहस्यांची ओळख होते. चकवाचांदन: एक वनोपनिषद हे त्यांचे आत्मचरित्रात्मक पुस्तक विशेष उल्लेखनीय आहे. या पुस्तकात त्यांनी जंगलाला एका जिवंत व्यक्तिमत्त्वासारखे चित्रित केले आहे. त्यांच्या मते, जंगल हे केवळ झाडे आणि प्राण्यांचा संग्रह नव्हते, तर एक संवेदनशील आणि स्वयंभू अस्तित्व होते. या दृष्टिकोनामुळे त्यांचे लेखन केवळ माहितीपर न राहता तात्त्विकही बनले.

 लेखनशैली 
मारुती चितमपल्ली यांची लेखनशैली ही वैज्ञानिक अचूकता आणि साहित्यिक सौंदर्य यांचा अप्रतिम संगम होती. त्यांनी जंगलातील गुंतागुंतीच्या पर्यावरणीय संकल्पना सामान्य वाचकांपर्यंत सोप्या पण प्रभावी शब्दांत पोहोचवल्या. त्यांची मराठी भाषा काव्यमय होती, आणि त्यांच्या वर्णनातून जंगलातील प्रत्येक ध्वनी, प्रत्येक हालचाल आणि प्रत्येक दृश्य जिवंत होत असे.

त्यांच्या लेखनाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचे तपशीलाकडे असलेले लक्ष. मग तो पक्ष्यांचा किलबिलाट असो, पानांचा खळखळाट असो किंवा शिकारीचा सावध पावलांचा आवाज असो, चितमपल्ली यांच्या शब्दांतून वाचकांना जंगलाचा प्रत्यक्ष अनुभव मिळत असे. त्यांचा विषयाचा सखोल अभ्यास आणि निसर्गावरील प्रेम यामुळे त्यांच्या कथा केवळ माहितीपर न राहता मंत्रमुग्ध करणाऱ्या बनल्या.

त्यांच्या लेखनात निसर्गाबद्दलचा आदर आणि भक्तिभावही दिसून येतो. त्यांनी जंगलाला एक पवित्र स्थान मानले, जे गूढ आणि आश्चर्यांनी भरलेले आहे. हा आदर त्यांच्या वैयक्तिक जीवनातील विश्वासांचे प्रतिबिंब होता आणि त्यांच्या संरक्षणाच्या विचारांचेही सूचक होता.

       चितमपल्ली यांच्या आयुष्यातील अनेक प्रसंग त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला आणि त्यांच्या साहित्याला उजागर करतात. एकदा वन खात्यातील गस्तीच्या वेळी त्यांची एका वाघाशी समोरासमोर भेट झाली. सामान्य माणूस घाबरून गेला असता, पण चितमपल्ली यांना त्या वाघात भीतीऐवजी जंगलाच्या अनिर्बंध सौंदर्याचे प्रतीक दिसले. या अनुभवाचे वर्णन त्यांनी नंतर आपल्या लेखनात केले, ज्यातून त्यांचा निसर्गाशी असलेला गहिरा संबंध दिसून येतो.
त्यांचा संस्कृत अभ्यासाचा प्रवासही प्रेरणादायी आहे. संस्कृतसारख्या कठीण भाषेत प्रावीण्य मिळवणे सोपे नव्हते, पण त्यांनी आपल्या चिकाटीने ते शक्य करून दाखवले. प्राचीन ग्रंथांमधील निसर्ग आणि पर्यावरण यांच्याविषयीचे संदर्भ त्यांनी आपल्या साहित्यात समाविष्ट केले, ज्यामुळे त्यांच्या लेखनाला एक नवे परिमाण मिळाले.
पक्ष्यांवरील त्यांचे प्रेमही त्यांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग होते. त्यांना "पक्षीमाणूस" असे संबोधले जाई, कारण त्यांनी पक्ष्यांच्या प्रजातींवर सखोल संशोधन केले होते. पक्षीकोश हे त्यांचे पुस्तक पक्षीशास्त्रातील एक महत्त्वाचे संदर्भग्रंथ मानले जाते.

         चितमपल्ली यांच्या लेखनाची खरी झलक त्यांच्या पुस्तकांतील उताऱ्यांतून मिळते. दुर्दैवाने, या लेखात त्यांच्या पुस्तकांमधील थेट उतारे समाविष्ट करणे शक्य नाही, पण त्यांच्या लेखनशैलीचे सार काही उदाहरणांतून व्यक्त करता येईल. उदाहरणार्थ, चकवाचांदन: एक वनोपनिषद मध्ये ते जंगलाचे वर्णन करताना म्हणतात (स्मरणरंजनानुसार): "जंगल हे मूक नाही; ते बोलते, गाते आणि आपल्या प्रत्येक श्वासात आपल्याला आपलेपणाची जाणीव करून देते." अशा प्रकारे त्यांनी जंगलाला एक संवेदनशील व्यक्ती म्हणून चित्रित केले.

त्याचप्रमाणे, पक्षी जाय दिगंतरा मध्ये ते पक्ष्यांच्या स्वातंत्र्याचे आणि त्यांच्या उड्डाणाचे वर्णन इतक्या सुंदरतेने करतात की, वाचकांना आकाशात उडण्याची अनुभूती मिळते. त्यांचे हे शब्दच त्यांच्या लेखनाचे सामर्थ्य दर्शवतात.

वारसा आणि प्रभाव
मारुती चितमपल्ली यांच्या निधनाने मराठी साहित्यविश्वात एक मोठी हानी झाली आहे. त्यांचे साहित्य आणि विचार पुढच्या पिढ्यांना प्रेरणा देत राहतील. त्यांनी पर्यावरण संरक्षणाच्या मुद्द्यावरही महत्त्वाचा ठसा उमटवला. त्यांच्या पुस्तकांनी मराठी वाचकांमध्ये निसर्गाविषयी जागरूकता निर्माण केली आणि संरक्षणाची जबाबदारी अधोरेखित केली.

त्यांच्या कार्याचा गौरव म्हणून त्यांना अनेक पुरस्कार मिळाले. २००६ मध्ये ते ८३व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष होते. २०२५ मध्ये त्यांना पद्मश्री हा प्रतिष्ठित पुरस्कारही प्रदान करण्यात आला होता.

मारुती चितमपल्ली हे केवळ साहित्यिक नव्हते, तर मानव आणि निसर्ग यांच्यातील सेतू होते. त्यांचे जीवन आणि साहित्य हे निसर्गाच्या सौंदर्याची आणि त्याच्या संरक्षणाची आठवण करून देते. त्यांच्या शब्दांतच सांगायचे तर, "जंगल हे फक्त स्थान नाही; ते एक जिवंत, श्वास घेणारे अस्तित्व आहे, जे ऐकणाऱ्यांशी बोलते." त्यांचे लेखन आपल्याला निसर्गाच्या जवळ आणते आणि त्याच्यासाठी लढण्याची प्रेरणा देते. त्यांच्या निधनाने आपण एक महान साहित्यिक गमावला, पण त्यांचा वारसा आपल्यात कायम जिवंत राहील.